نگاهی به درمانگران محلی در تاریخ پزشکی
(طب عامیانه نزد مردم ایران)
در طب سنتى درمانگران حکیم، پیرزنان و پیرمردان باتجربهاى هستند که با شناختى که از خواص گیاهان و سایر داروهاى غیر گیاهى دارند، به درمان بیمارىهاى جسمى مىپردازند و این تجربه و شناخت را از پدران و مادران خود آموختهاند و در تمامى نقاط بررسى شده چنین افرادى وجود داشتهاند.
طبیبان سنتى در اکثر موارد طبابت را یک شغل محسوب نمىکردند و بابت کار خود دستمزدى نمىگرفتند. سواى حکیم افراد دیگرى با تخصصهاى ویژه در طبابت نقش داشتند که اهم آنها به شرح زیرند:
1. قلم بند (شکسته بند):
پیرمردان باتجربهاى هستند، که با کسب تجربه از پدران خود به این مهارت دست یافتهاند و هنوز هم در نقاط روستایى و حتى شهرى، شکستهبندى اکثرا به همان شیوه سنتى انجام مىگیرد. شکسته بند یا به اصطلاح قلمبند همانند حکیم هیچگونه مزدى نمىگیرد و تخصص خود را شغل محسوب نمىکند. بیشتر قصاب هستند که به دلیل آشنایى به آناتومى حیوانى و تشابهات موجود با انسان اقدام به این عمل مىکنند.
2. ماما یا ماماچه:
زنى است که در زایمان به زنان کمک مىکند و بچه را مىگیرد. ماما هم معمولا براى کار خود مزدى درخواست نمىکند. اما زائو بعد از حمام زایمان برحسب بضاعت خود هدایایى مثل یک کلهقند و یک بسته چاى یا یک قواره پارچه به او مىدهد.
آموختههاى آنان تجربى است، که بیشتر از طریق مادر به فرزند دختر منتقل مىشود و شیوه کار آنها هم سنتى است.
3. ملا (دعانویس):
افرادى هستند که براى ناراحتىهاى روحى و روانى، نازایى و چشمزخم دعا مىنویسند و هرکس با توجه به بضاعت مالى خود هنگام درمان پول یا قند و چاى به آنها هدیه مىدهد.
پزشکی سنتی و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم شناختی، ص: 48
4. دلاک:
که علاوه بر کشیدن دندان، کار ختنه و رگزنى را نیز انجام مىداد.
5. غربتى (کولى)، حجامتگر:
حجامت و زالودرمانى توسط زنان کولى انجام مىشد که هنوز کم و بیش رواج دارد.
رمال، جامزن، جنگیر، آیینهبین، تولگیر، ادومدار، صاحب اجاق نیز از گروههایى هستند که در امر طبابت دخالت داشتهاند. گونه اى از قوم پزشکى نیز در نزد اقوام گوناگون مشاهده مىشود که در آن جادو معجزه شفا، و جادوگر همان درمانگر است. مردان و زنان مقدس از این نیروى جادویى برخوردارند. پرخانهاى ترکمن، باباها و ماماهاى جنوب ایران نمونههایى از این درمانگران در ایرانند. پزشکى بومى موجود، در چشمانداز جادو، نظامى از آسیبها را بر مبناى تقابل دو نیروى شر و نیک تدوین مىکند و به کمک جادوى سفید سعى مىورزد تا جادوى سیاه را بىاثر ساخته و نیروى شر را از تن بیمار دور گرداند (ملکراه: 125).
منبع: جانب اللهی، محمد سعید، پزشکى سنتى و عامیانه مردم ایران با نگاه مردم شناختى، 1جلد، مؤسسه انتشارات امیر کبیر - تهران، چاپ: اول، 1390 ه.ش.
